Identificatieplicht, een nieuw middel tegen terrorisme?

Jaap van Beek

Wat houdt de wet in?
In 2002 heeft het kabinet Balkenende een voorstel voor een uitgebreide identificatieplicht ingediend. Deze is met een sneltreinvaart door de kamers heen geloodst. Na '11 september' en de moord op Fortuyn was de oppositie kennelijk monddood, bang om in het verdachten bankje terecht te komen. Het wetsvoorstel verplicht iedereen vanaf 14 jaar om een identiteitsbewijs te tonen op verzoek van de politie of toezichthouders. De politie mag dit eisen 'voor zover dat redelijkerwijs noodzakelijk is voor de uitoefening van de politietaak'. Het wetsvoorstel houdt in dat iedereen verplicht is om desgevraagd z'n papieren te tonen, maar je bent niet verplicht ze bij je te dragen. Effectief werkt dit als een draagplicht, maar dat is het officieel niet. Tijdens het overleg in de Kamer bleek dan ook dat in de praktijk iedereen toch een identiteitsbewijs moet gaan dragen omdat niet te overzien is wanneer er naar gevraagd wordt. Zo kunnen getuigen van een verkeersongeval verplicht worden hun identiteit te tonen. Maar ook bij onrust of dreigend geweld, zoals bijvoorbeeld 's nachts in uitgaansgebieden of bij dreigende ordeverstoringen. Ook kan de politie aan omstanders van bijvoorbeeld een schiet- of steekpartij, of een brand om identificatie vragen. Met een dergelijk gebrek aan voorzienbaarheid wordt de toonplicht dus een draagplicht. Maar de politie mag geen controles uitvoeren alleen maar om te kijken of iedereen een identiteitsbewijs bij zich draagt. Minister Donner gaf toe dat dit subtiele verschil heel moeilijk is uit te leggen tijdens een postbus 51 campagne. Het advies aan het publiek is dan ook dat het dragen van een identiteitsbewijs 'verstandig' is. Wanneer je dit niet doet riskeer je een boete van 50 euro. Voor mensen van 14 tot 16 jaar bedraagt de boete 25 euro.

Winkeliers en ziekenhuizen als verlengstuk van justitie?
Een veel gehoord argument dat pleit voor de nieuwe identificatie plicht is dat Nederland hier 'veiliger' van wordt. Dat verschillende politici deze wet voor heel andere doeleinden willen inzetten en de veronderstelde winst aan veiligheid helemaal niet zo zeker is blijkt uit de debatten die in de Tweede Kamer zijn gevoerd. Toen het wetsvoorstel nog in behandeling was, kwam Minister Hoogervorst van Volksgezondheid met het plan om het ziekenhuizen en eerste hulp diensten verplicht te stellen de identiteit van de 'klant' vast te stellen. "Als ze dat niet goed doen krijgen ze geen geld terug van de zorgverzekeraars", aldus Hoogervorst. De Tweede Kamerleden Van Heemst (PvdA) en Haersma Buma (CDA) stelden in september 2004 onder andere voor de verkoop van verfspuitbussen aan personen onder de 18 jaar te verbieden. Verkopers van spuitbussen dienden voortaan identificatie van hun klanten te eisen. Een voorbeeld van Minister Donner die volgens hem de identificatieplicht gewenst maakt, is het wegjagen van ramptoeristen. De politie moet deze mensen, als ze zich weigeren te verwijderen, om hun identiteit kunnen vragen. Ook voor het 'terugpesten' van hangjongeren op straat wordt de wet ingezet. Wanneer oom agent hangjongeren naar een andere locatie wil verplaatsen, ook al hebben ze niets strafbaars gedaan, vraagt hij hen elke avond om identificatie. Waarschijnlijk zoeken ze dan wel een andere plek om rond te gaan hangen. Donner: "Het gedrag van hangjongeren kan gepaard gaan met strafbare feiten, maar is niet noodzakelijkerwijs het geval. Meestal wil je iets voorkomen, en als je iets wilt voorkomen moet je eerder optreden". Voorts wil Donner het voetpad opwaarderen. Door de invoering van de identificatieplicht zullen volgens hem minder mensen op de stoep fietsen en zullen er minder honden op gaan poepen.

Kritiek

Discriminatie

Armzalig

Acties en demonstraties
Ook bij verschillende linkse acties en demonstraties is de identificatieplicht ingezet. Zo zijn er op 5 januari 8 mensen van een dierenrechtengroep gearresteerd omdat zij hun identiteit niet aan de politie bekend wilden maken. Zij waren op dat moment onderweg naar huis, nadat ze bij een bedrijf flyers hadden verspreid. Drie actievoerders die op 20 januari een eenvoudig protest hielden bij de Amerikaanse ambassade, zijn na 5 minuten aangehouden omdat ze weigerden hun identificatie te tonen. De actievoerders waren van mening dat er geen aanleiding was om naar hun identiteit te vragen, aangezien ze slechts met twee spandoekjes naast de ingang van de VS ambassade stonden. In allebei deze gevallen hebben de actievoerders aangegeven de boetes niet te betalen om het misbruik van de wet bij de rechter te laten voorkomen. Mocht de zaak niet geseponeerd worden kan deze vervolgens toetsen of de wet juist is toegepast. Ongeacht of dit nu wel of niet het geval is heeft de wet een negatief effect op het uiten van maatschappelijke betrokkenheid of onvrede door burgers. Wanneer er in Nederland sprake is van stakingen, demonstraties of acties kan de politie altijd om identificatie eisen 'voor zover dat redelijkerwijs noodzakelijk is voor de uitoefening van de politietaak'. Achteraf kan worden getoetst bij een rechter of dat al dan niet terecht is geweest. Hierdoor wordt het gevoel van vrijheid om bij dergelijke bijeenkomsten aanwezig te zijn ingeperkt. Denk bijvoorbeeld aan mensen zonder verblijfsvergunning. Maar ook voor andere mensen. Er is immers niet meer gewaarborgd dat een burger anoniem voor de overheid, kan demonstreren. Het vooruitzicht dat gevraagd kan worden naar identiteitspapieren alleen maar om het feit dat je ergens aanwezig bent, kan dan ook een dermate grote beperking zijn dat het burgers ervan weerhoudt van genoemde rechten gebruik te maken. Alleen door gezamenlijk en massaal niet toe te geven aan de identiteitscontroles kan het recht om anoniem te protesteren gehandhaafd blijven. Dit is volkomen legitiem omdat het controleren van de identiteit van een actievoerder of demonstrant niets bijdraagt aan een veiliger samenleving. Integendeel. Door elke burger te behandelen als een verdachte zendt de overheid de boodschap uit dat we kennelijk een groot gevaar voor elkaar zijn. Niets is minder waar. Een groter gevoel van vervreemding, onveiligheid en angst is echter het gevolg. De overheid speelt in op deze latente gevoelens van angst en onzekerheid en gevoelens van 'wij' tegenover 'zij' worden door beleidsmaatregelen aangewakkerd. Op die gevoelens van onveiligheid kan de overheid weer andere repressieve maatregelen nemen. Zo glijdt het verrechtsende Nederland steeds verder af naar een land met totalitaire trekjes.

Jaap van Beek is lid van het AFA landelijk secretariaat

Meer lezen:
www.identificatieplicht.nl
www.gelijkoversteken.org
www.id-nee.nl