Rusland 2009
De moord op Stanislav (Stas) Markelov en Anastasia (Nastja) Baboerova in perspectief

Op 19 januari 2009 werden de advocaat Stas Markelov en de journaliste Nastja Baboerova in Moskou op klaarlichte dag vermoord; beiden waren actief betrokken bij de Russische antifa-beweging. Na een persconferentie van Markelov waren hij en Baboerova op weg naar de metro, toen ze van achteren werden benaderd door een gemaskerde man met een pistool met geluidsdemper. Markelov werd in zijn nek geschoten en was op slag dood. Baboerova ging de moordenaar te lijf en werd in de schermutseling die volgde in haar hoofd geschoten. Het duurde in totaal meer dan 40 minuten voordat er een ambulance werd gewaarschuwd. Boeboerova kwam niet meer bij kennis en overleed de volgende dag in een ziekenhuis. De moordenaar kon ongemerkt ontkomen en ontsnapte via de metro, ondanks het feit, dat zijn toegangskaartje het niet deed en hij uiteindelijk illegaal door het toegangspoortje moest.

Bescherming geven
Bescherming geven was zonder meer een leitmotief, een levensmotto voor Stas Markelov. Geboren en getogen in Moskou stond hij in 1991 op de barricades tegen de staatsgreep van de toenmalige KGB, die eindigde in de machtsovername door Boris Jeltsin. In 1993 stond hij weer op de barricades ter verdediging van het parlement tegen het Jeltsin-regime. Zijn keuze om rechten te gaan studeren werd hem ingegeven door het besef dat de golf van democratisering gevolgd zou worden door keiharde repressie tegen iedereen die maatschappelijke veranderingen verder zou willen doorvoeren.
De zaak Boedanov is zonder meer de belangrijkste rechtszaak in het Russisch-Tsjetsjeense conflict, vanwege zowel de enorme steun voor Boedanov vanuit het leger, de overheid en een grote coalitie van fascistische en andere nationalistische groepen in Rusland, alsmede de enorme druk op de Russische regering om Boedanov te veroordelen vanuit de Russische oppositie, het Tsjetsjeense verzet en andere landen. Nadat Boedanov aanvankelijk niet toerekeningsvatbaar was verklaard op grond van psychologische expertise door dezelfde psychiater die in de jaren '70 en '80 mee had gewerkt aan de opsluiting van dissidenten in psychiatrische inrichtingen, werd hij toch veroordeeld voor het verkrachten en vermoorden van de jonge Tsjetsjeense vrouw Elza Kungaeva, omdat de regering niet akkoord ging met het besluit van de rechtbank om hem vrij te spreken.

Onder vuur
Op 16 april 2004 werd Stas Markelov in de Moskouse metro aangevallen en in elkaar geslagen door een groep neonazi's in het kader van deze anti-antifa-actviteiten. Het was een bewuste en doelgerichte aanval met als doel Markelov te beroven van zijn mobiele telefoon en zijn agenda en uiteraard een poging om hem af te schrikken. Dat dit feit niet op zichzelf staat bewijst de moord op professor Nikolai Girenko, twee maanden later op 19 juni 2004. Girenko's moordenaars, die inmiddels terechtstaan, beweren dat ze hem alleen maar wilden afschrikken om hem te weerhouden van zijn werk als getuige-deskundige voor het Openbaar Ministerie in zaken tegen neonazi's. Een ander verklaard motief, wat aanmerkelijk dichter bij de waarheid komt, is het verkrijgen van veel publiciteit om als politieke beweging meer indruk te maken.
Het feit dat de moord op Markelov veel weg had van een professionele liquidatie, door het gebruik van een pistool met geluiddemper, werpt veel vragen op en maakt veel emoties los. Moorden zijn in Rusland aan de orde van de dag en politieke moorden komen regelmatig voor. Jaarlijks worden er in Rusland meer dan 20.000 mensen vermoord, waarvan het aantal politiek gemotiveerde moorden slechts een fractie is. Gedurende de eerste maand van 2009 werden er 16 mensen vermoord op grond van hun etnische afkomst door extreemnationalistische jongeren (1).Wat neonazistische moorden typeert is het veelal ontbreken van een concrete beweegreden, het motief berust in de eerste plaats op haat en vijandsdenken. Kenmerkend is ook dat neonazi's herhaaldelijk kinderen hebben vermoord en dat hun methodes van moorden met messen een soort ritueel karakter hebben. Slachtoffers met meer dan twintig messteken zijn niet ongewoon.

Vuurwapens
Het gebruik van vuurwapens door neonazi's in Rusland is tot nog toe beperkt gebleven door de relatief hoge prijs, de controle vanuit de overheid en de hogere strafmaat voor illegaal bezit en gebruik bij het plegen van strafbare feiten. Het is daarom niet verbazingwekkend, dat neonazi's in het verleden gebruik hebben gemaakt van vuurwapens uit de Tweede Wereldoorlog, gevonden en opgelapt door militaria-speurders. Ook zijn er voorbeelden van het gebruik van pneumatische pistolen (met bijvoorbeeld perslucht), die zonder veel rompslomp en voor een geringe prijs kunnen worden aangeschaft.
Een belangrijke factor met het oog op vuurwapens en hun gebruik is dat iedere Rus en Russin van 12 jaar en ouder weet hoe je met een vuurwapen moet omgaan, omdat dit onderdeel is van het schoolprogramma. Daarnaast zijn er veel legale en illegale schietverenigingen en trainingskampen. Evenals in Europa en de Verenigde Staten organiseren neonazi's ook trainingskampen, waarin er getraind wordt op man-tegen-man-gevechten en dergelijke.

Terreur
Het ligt zonder twijfel in de lijn der ontwikkeling van de neonazi-beweging in Rusland om het operationele niveau van hun acties op te krikken tot het ten uitvoer brengen van politieke moorden. Terreur is een voor de hand liggende tactiek voor een beweging, die een voornamelijk ondergronds bestaan leidt, ook ingegeven door repressie vanuit de overheid en politieke tegenstand op straat. Behalve het directe effect van moord is er ook het effect van publiciteit, dat ook op een later tijdstip weer uitgebuit kan worden. De moord op Markelov is de laatste maanden veelvuldig uitgebuit in sms'jes en blogs waarin antifascisten bedreigd werden. Desalniettemin zijn deze virtuele bedreigingen niet omgezet in geweld en was dat in de meeste gevallen ook niet te verwachten.
Het resultaat is eerder een voortdurende waakzaamheid onder antifascisten. Bedreigde antifascisten worden vergezeld door vrienden. Er vindt meer onderzoek plaats door antifascisten naar aanleiding van bedreigingen. Tijdens de picket-lines na de moord, tijdens de begrafenis en op de 40e dag, het traditionele einde van de rouwperiode werd er vooral veel kritiek geuit op de laksheid van de overheid en de politieke onwil om de neonazi-beweging aan te pakken.

Naspel
Politieke druk op de overheid, ook vanuit toppolitici van Europese landen, leidde tot een verklaring van president Medvedev,dat hij zich bekommert om de situatie. Na de uitspraken van Medvedev toonde de Moskouse politie-eenheid tegen extremisme zich opvallend actief. Veel antifa-activisten werden benaderd in het kader van het onderzoek. Al gauw bleek dat het de politie er evenwel om ging om in de eerste plaats de antifa-beweging in kaart te brengen. Naar aanleiding van een krantenartikel, dat de moord zou zijn gepleegd door een jaloers ex-vriendje van Baboerova uit de antifascene omdat Baboerova en Markelov een relatie zouden hebben, sloot de politie zelfs niet uit dat de moordenaar uit de antifascene zou komen ...

Het in diskrediet brengen van vermoorde antifascisten is een verschijnsel dat zich steeds herhaalt. Het was bijzonder sterk aanwezig in de publiciteit rond Timoer Katsjarava en ook tijdens de rechtszaak tegen zijn moordenaars, waarin de rechter antifascistische vrienden van Timoer die getuigden, vroeg of ze het er niet mee eens waren dat ze de aanval (en daarmee dus ook de moord) niet zelf hadden uitgelokt.

Wat Markelov en Baboerova deelden was in ieder geval hun talent gekoppeld aan een gedreven overtuigdheid en rechtlijnigheid: antifascisme met een open vizier.