Een terugblik

Pamflet Centrum Democraten voor de verkiezingen van de Provinciale Staten 1995

Die laatste partij was anderhalf jaar daarvoor gescheurd. Een harde kern van neonazi's had de partij overgenomen, na een reeks van ruzies. Maar het nieuwe kader van de CP'86 verloor zich vooral in mishandelingen, bedreigingen en drugsgebruik. De partijgelden werden omgezet in harddrugs en bier. Als klap op de vuurpijl zorgden alle geweldsincidenten rond de CP'86 ervoor dat de partij eind 1998 verboden werd door de rechtbank in Amsterdam.

En daar lag extreemrechts vlak voor de start van het nieuwe millennium knock-out in de hoek. Er bleven nog enkele tientallen activisten over, die met hangen en wurgen een partijtje (eerst Volksnationalisten Nederland, later omgedoopt in Nieuwe Nationale Partij) en een actiegroep (Voorpost) in de lucht wisten te houden. Verder een restantje neonazi's uit de CP'86 dat zich rond de heropgerichte Nederlandse Volks-Unie (NVU) ophield. Het ging nergens meer over, het extreemrechtse probleem leek een laatste zetje nodig te hebben. De vraag was of daar nog iemand aan te pas moest komen, of dat het onderlinge geruzie en gekonkel er zelf een eind aan zou maken.

Het gebeurde echter niet. Het handjevol activisten hield het enige tijd vol in de marge. En na een paar jaar veranderde er een aantal zaken grondig in Nederland. En die veranderingen zorgden dat extreemrechts weer een periode van groei kon doormaken.
Ten eerste kwam het debat rond moslimextremisme vanaf 2001 in een stroomversnelling. Pim Fortuyn stelde zich in de zomer van dat jaar verkiesbaar en maakte van de 'islamisering' van Nederland een issue. De aanslag op de Twin Towers, datzelfde jaar, maakte het moslimextremisme voor het grote publiek bijzonder zichtbaar. Fortuyn begon aan een zegetocht in de opiniepeilingen en leek op een monsterscore bij de verkiezingen af te koersen.
Ten tweede maakte Fortuyn een ander belangrijk statement. Hij wilde de vrijheid van meningsuiting in Nederland verruimen ten koste van antiracismewetgeving en desnoods artikel 1 van de Grondwet schrappen. Door de moord op Fortuyn door Volkert van der Graaf werd Fortuyn een 'martelaar van het vrije woord'. Fortuyn had van tevoren gewaarschuwd dat hij vermoord zou kunnen worden naar aanleiding van de vele felle kritiek op hem, de 'demonisering' door 'de linkse kerk'. Na zijn gewelddadige dood en de daarop volgende enorme verkiezingsoverwinning van de Lijst Pim Fortuyn, ontstond er een breed gedragen besef dat er meer gezegd moest kunnen worden over thema's als immigratie, integratie en de islam in Nederland. Of althans, er was geen breed draagvlak meer om op dezelfde voet door te gaan bij het bestrijden van discriminatie, racisme en rechtsextremisme.
Deze twee thema's, 'islamisering' en meer ruimte voor het vrije woord ten koste van discriminatiebestrijding waren koren op de molen van extreemrechts.

Extreemrechtse gabbers op een manifestatie van de niet meer bestaande Nationale Alliantie in Leeuwarden in 2004

Daarbij kwam nog een derde verandering, die zo mogelijk nog belangrijker zou worden voor de positie van extreemrechts: de terugkeer van gabber, van hardcoremuziek, als een populaire muziekstroming en jeugdcultuur. Want hoe zat dat ook alweer, gabber? Gabbermuziek en gabbers ontstonden min of meer tegelijkertijd als muziekstroming en bijbehorende subcultuur in het begin van de jaren negentig. Snoeiharde en supersnelle elektronische muziek, afgeleid uit de housescene. De subcultuur kenmerkte zich door kaalgeschoren hoofden, trainingspakken, associaties met goedkope horrorfilms, heel veel goedkope drugs (speed en XTC) en snelle, strakke dans. Al snel ontstonden er in de gabberscene ook sentimenten over de eigen scene, waarbij trots op die eigen scene, maar ook trots op de eigen stad of regio en in ieder geval het eigen land, Nederland, belangrijk werden. Daarbij werd bij tijd en wijle ook het grotendeels blanke karakter van de subcultuur naar voren gebracht als een positief kenmerk.

Ook dit keer deden bestaande extreemrechtse formaties (NNP, NVU en Voorpost en later ook Nieuw Rechts) pogingen om deze jongeren te werven voor hun organisaties. Dat mislukte echter weer, enkele uitzonderingen daargelaten. Deze organisaties bleken niet aan te sluiten bij de belevingswereld en verwachtingen van de Lonsdalejongeren: te serieus, te ideologisch, te saai, te duur, te weinig actie.
Wat echter wel een succes werd, waren extreemrechtse actiegroepen, die vaak voortkwamen uit eigen initiatieven van Lonsdalegroepen. Zo werd Blood & Honour in deze periode heropgericht en kreeg een redelijke aanhang onder Lonsdalers. Maar ook nieuwe organisaties ontstonden en wisten af en toe met succes aanhang te verwerven. Een goed voorbeeld daarvan is de Nationaal-Socialistische Aktie (NSA) uit Zoetermeer en omgeving. Die organisatie ontstond aanvankelijk in kringen van Lonsdalers en ontwikkelde zich langzaam maar zeker tot een steeds serieuzere organisatie met een serieuze aanhang. Inmiddels is het een kleine neonazistische actiegroep, met een duidelijk militant antisemitisch profiel. Naast Blood & Honour en NSA zijn er nog diverse groeperingen ontstaan, waarvan een enkele nog steeds actief is. Maar in grote lijnen voldoen die allemaal aan hetzelfde profiel. (1)

Rond 2004/2005 gaan deze twee types rechtsextremisme - Lonsdalejongeren en actiegroepen - nadrukkelijker het beeld van extreemrechts bepalen. Zij krijgen daarvoor ook de mogelijkheid. Er is immers nog steeds de nodige ruimte voor (radicale) kritiek op immigratie, 'buitenlanders', moslims en links. Ook is het debat over de vrijheid van meningsuiting op dat moment nog steeds dominant en is er afnemende publieke steun voor de bestrijding van discriminatie en rechtsextremisme.
Dat verandert allemaal na de moord op Theo van Gogh. Die moord en het oprollen van het netwerk rond de moordenaar, Mohammed Bouyeri, zorgt voor een aantal snelle ontwikkelingen op velerlei gebied. In de lijn van deze terugblik is het ten eerste van belang dat er een golf van antimoslimacties plaatsvond in de maanden na de moord. Een fors deel van die acties waren (zeer) gewelddadig: een bomaanslag op een moskee en vele brandstichtingen door het hele land op moslimdoelen. Toen de politie vervolgens, na onderzoek, daders arresteerde en deze daders berecht werden, bleek het hier in een substantieel aantal gevallen om Lonsdalejongeren te gaan, die hierdoor zeer nadrukkelijk en erg negatief in beeld kwamen.
Ten tweede reageerde de overheid op deze gebeurtenissen door allerlei nieuwe wetten en maatregelen te nemen om extremisme en radicalisering te bestrijden. Omdat bij de bestrijding van extremisme ook al snel extremistische uitingen in beeld kwamen verstomde het debat over de vrijheid van meningsuiting ook grotendeels. Extremistische opinies, althans van moslimhuize, moesten gesmoord worden. Al dit nieuwe overheidsbeleid richtte zich aanvankelijk vooral tegen (veronderstelde en echte) moslimradicalen. Maar al snel, mede door de golf van antimoslimgeweld, ontstond er ook enige aandacht voor problemen die extreemrechts veroorzaakte. Toen problemen uit die hoek in de periode daarna in een aantal regio's bleven toenemen, werden door de overheid ook steeds meer initiatieven ontwikkeld tegen extreemrechts. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de NSA in de regio Zoetermeer en Blood & Honour in Groningen en Noord-Holland.

Extreemrechtse jongeren op demonstratie van de NVU in Den Bosch in 2009

Extreemrechtse groepen hebben onder die toenemende negatieve aandacht ook wel te lijden gehad. De overheidsrepressie, maar ook toenemende aandacht van de media en acties van antifascisten zorgden ervoor dat er druk kwam te staan op deze groepen. Dat leidde ertoe dat er individuele rechtsextremisten het voor gezien hielden en afhaakten. Maar dat leidde er ook toe dat er binnen deze groepen spanningen ontstonden die tot onderlinge vetes, afsplitsingen en vechtpartijen leidden, waardoor ook weer mensen afhaakten.
Die ontwikkelingen zijn aanvankelijk niet van doorslaggevend belang geweest. Het bleek dat die afhakers voor een belangrijk deel weer konden worden vervangen door nieuwkomers uit de Lonsdalescene. Maar vanaf 2008 ontstond er langzaam een nieuwe situatie, omdat de hardcoresubcultuur langzaam maar zeker verdween. Net als in de jaren negentig raakte de populariteit van deze muziekstijl over haar hoogtepunt heen, een nieuwe generatie jongeren koos voor andere muziekstijlen en andere subculturen. Daarmee droogde de 'natuurlijke' aanvoer voor extreemrechts langzaam maar zeker op.

Screenshot PVV-site; verkiezingsprogramma 2010 'De agenda van hoop en optimisme'

Er lijkt dus enigszins sprake van een omgekeerde situatie van tien jaar geleden. Was er toen een einde aan de extreemrechtse partijen en een opkomst van extreemrechtse actiegroepen, ingekaderd in een grote subcultuur. Op dit moment zien we een terugkeer van extreemrechts in de partijpolitiek en het inzakken van neonazistisch buitenparlementair activisme.

Natuurlijk is dit een grove schets in enkele pagina's en is er plaats voor de nodige nuancering, bijvoorbeeld over de rol van een organisatie als Voorpost. Voorpost heeft weliswaar geprofiteerd van de bovengeschetste ontwikkelingen, maar lijkt minder te leiden onder de recente ontwikkelingen. Maar daarover een volgende keer meer.