De sfinx van Spanje

John Postma

Als in 1937 het boek verschijnt, is de Spaanse burgeroorlog nog in volle gang. In het boek tref je dan ook geen voorspellingen aan hoe het conflict zal verlopen, want een sfinx is nou eenmaal moeilijk te doorgronden. Vele jaren na dato weet iedereen hoe de Spaanse tragedie zich heeft voltrokken in het voordeel van de fascisten. Wie het boek van Helman leest, begint toch opnieuw de prikkeling te voelen die toen sterk onder de Spaanse bevolking leefde. Een prikkeling van strijd voor een rechtvaardige samenleving zonder onderdrukking. Met de pen als wapen verslaat Helman diverse gebeurtenissen aan het front. Soms tot grote hilariteit van de lezer. Zo beschrijft hij een tafereel waarbij twee partijen elkaar beschieten. Uiteindelijk komen de strijdende groepen erachter dat ze beide tot het antifascistische kamp behoren. Foutje. Deze en enkele andere passages roepen bij mij beelden op uit het boek Freedom' door Ken Loach.

Naast de dagelijkse beslommeringen in een burgeroorlog, zoals het gebrek aan voedsel, komen ook de brutaliteiten en gruwelijkheden van de Spaanse fascisten aan bod. Een van die confronterende kanten is het moment dat Helman op pad gaat met een groep militieleden om vermiste sympathiserende boeren te zoeken. Na een zoektocht stuiten de militieleden uiteindelijk op de zwaar verminkte door de fascisten. Aan de andere kant legt Helman in heldere bewoordingen uit waarom de haat tegen het Roomse instituut kerk in Spanje zo groot heeft kunnen worden. Niet dat de Spaanse strijders hun geloof in God hebben verloren. Dat niet. Maar de schrijver probeert een antwoord te vinden op de vraag waarom alleen katholieke kerken en kloosters op grote schaal werden leeggehaald om als gemeenschappelijke ruimte te eindigen. Verklaringen die Helman aandraagt hebben vooral te maken met de pracht en praal van de kerk, armoede en economische onderdrukking en de extreemrechtse sympathie van enkele kerkelijke gezagsdragers.
Schrijver Albert Helman sleept je mee in de Spaanse gebeurtenissen en beschrijft op indrukwekkende wijze het leven ten tijde van het sociale experiment. Aan de andere kant verzorgt hij ook de nodige achtergrond informatie om bepaalde gebeurtenissen te kunnen duiden. Ondanks dat Helman aan de antifascistische kant staat, geeft hij in alle eerlijkheid toe dat 'de mensen in Spanje hem meer interesseerden dan de systemen, de levensuitingen meer dan de filosofemen (filosofische uitspraken, Red.)'. Deze opstelling van de schrijver loopt als een rode draad door het boek. Systemen en doctrines kunnen een hoop voorspellen, maar de geschiedenis loopt altijd een beetje anders. 'De sfinx die ons het raadsel stelt is een mens; de homo hispanicus, het gepersonifieerde Spanje. Hij heeft uiteindelijk zijn lot zelf in handen.'
Albert Helman, geboren als Lou Lichtveld in 1903 te Paramaribo, heeft de benauwenis van het laatkoloniale Suriname aan den lijve in de muziek maar ontdekte al snel zijn schrijverstalent. Hij sloot zich aan bij het tijdschrift 'De Gemeenschap', een katholiek blad dat lak had aan de orthodoxe katholieke geloofsleer. Volgens het boek 'Katholieken & Fascisme in Nederland' koesterde de redactie van het blad wel enigszins sympathie voor Action Francaise, een rechts-revolutionaire beweging. Toen de kerkelijke censuur opnieuw het blad 'De Gemeenschap' teisterde, keerde Helman in 1929 het de rug toe en verliet de redactie. Vanaf dat moment begint de schrijver zich meer te interesseren voor links en het anarchisme. Als correspondent vertrekt hij naar Spanje en stuurt De Nieuwe Rotterdamsche Courant en De groene Amsterdammer zijn reportages over de gebeurtenissen aan het front. In 1937 verschijnen deze reportages in boekvorm 'De sfinx van Spanje'. Anno 2011 is het boek opnieuw uitgegeven door uitgeverij Schokland uit De Bilt en dat is geen onverstandige keus geweest. Het boek is toegankelijk voor iedereen en beschrijft gebeurtenissen in een goede combinatie tussen sfeer en achtergrondinformatie.