Turks voetbal en haar publiek Tanil Bora

Alledaags nationalisme en voetbal
'Banale' (1), 'alledaagse' en 'gewone' symptomen die zich uiten binnen niet-doctrinaire en spontane handelingen, zijn krachtige kenmerken van nationalisme. Voetbal is een 'live'-uiting van dit banale, gewone nationalisme. Ten eerste, de konfrontatie welke inherent is aan een voetbalwedstrijd bevat de essentiële, nationalistische 'wij' tegen 'hen'-scheiding in haar meest natuurlijke en 'onschuldige' gedaante. In de Turkse sportpers wordt bij wedstrijden van het nationale elftal vaak gemeld dat er '60 miljoen op het veld staan'. De voetbalwedstrijd laat een nabootsing zien van de internationale strijd om de macht, die de nationalistische ideologieën uitleggen als de enige 'motor van de geschiedenis'. De voetbalwedstrijd levert absolute overwinningen in deze strijd op, overwinningen die tastbaar en veelvoudig zijn. De wereld van voetbal aan de andere kant biedt een grote verscheidenheid aan materiaal voor de supporters-(sub)cultuur, met een uitgebreid repertoire aan symbolen, vaantjes, vlaggen en demonstraties ter glorie van het team of zichzelf, en het omlaaghalen van de tegenstander/vijand/de ander en is zodoende een uitgelezen plaats voor rituelen en symbolen, noodzakelijk voor het wortelen van nationalisme op gewone podia. De emotionele eenheid van een onder andere omstandigheden anonieme menigte, die alleen bijeenkomt op de tribunes van het stadion, en hun gezamenlijk gezang zijn een unieke metafoor voor de kracht van nationalisme om met een groot gevoel voor gemeenschapszin een, anders onsamenhangende groep, in haar greep te krijgen.
Een recent voorbeeld van waar voetbal nationale bewegingen voortbrengt en doet ontvlammen is Joegoslavië: de supportersvereniging van Rode Ster Belgrado functioneerde als broeinest voor de verspreiding van Servisch nationalisme en zelfs voor de recrutering van militieleden; in Kroatië was één van de meest in het oog springende nationalisaties van het nieuw geïnstalleerde nationalistische bewind het omnamen van Dinamo Zagreb naar 'Croatia' Zagreb.
Een voorbeeld van het omgekeerde gebruik van een nationalistisch perspectief was te zien op het laatste wereldkampioenschap voetbal in Frankrijk. De multi-etnische, multi-culturele samenstelling van het elftal diende om het patriottisme van het 'burgerlijke' Frankrijk af te zetten tegen het groeiende racisme van de beweging van Le Pen.
Het voetbalveld in Turkije - als plek waar al de banale vormen en groteske uitingen van nationalisme plaatsvinden - is een geschikt onderwerp voor onderzoek. Het is een bedding voor alledaags nationalisme, zowel wat betreft de fans als de slogans als wat betreft de sportbladen, die met een dagelijkse verkoop van een half miljoen exemplaren als een belangrijke kracht in Turkije gelden.
Dit alledaagse nationalisme bereikte haar hoogtepunt in de eerste helft van de jaren negentig, parallel aan de opkomst van het Koerdische nationalisme en de reactie van de Turkse staat hierop. Gedurende deze periode van nationalistische 'explosie', hechtte de georganiseerde, ideologische nationale beweging, in navolging van de pogingen om de officiële nationalistische campagnes de stadions binnen te brengen, extra belang aan de voetbalstadions en probeerde deze te transformeren tot haar eigen platforms voor propaganda. Zo werd het bestaan van nationalisme op en rond de voetbalvelden midden jaren negentig normaal, zo werd bijvoorbeeld voor iedere competitiewedstrijd het Turkse volkslied gespeeld. Uiteindelijk leidde het tot taferelen, zoals kon worden waargenomen tijdens de week van de arrestatie van PKK-leider Abdullah Öcalan, toen alle elftallen de stadions binnenkwamen met de nationale vlag en anti-separatistische en nationalistische slogans schreeuwden.
Dit onderzoek begint met een analyse van de impact van nationalisme op het Turkse voetbal-milieu en de opkomst ervan. Dan nemen we de emotionale complexiteit van het Turkse nationalisme richting Europa en haar weerslag op het voetbal onder de loep. We kijken ook naar de 'buitenlandse' elementen in de nationale voetbal-scene. Het hoofdstuk daarna kijkt naar lokale/regionale tendenzen in verhouding tot de nationale context. In de conclusie zal de impact van de diverse voorbeelden van alledaags nationalisme op 'echt' nationalisme, of het type nationalisme dat deze voorbeelden weergeeft, kritisch onderzocht worden.

'Geschiedenis sta stil, Turkije sla toe!'
De groei van nationalisme in de Turkse voetbalwereld
Competitiewedstrijden in Turkije, en misschien nog wel meer de wedstrijden tussen Turkse elftallen en Europese, zijn al langere tijd podia voor nationalistische uitingen, meer dan elders in de wereld. Voetbal heeft een belangrijke rol gespeeld in de nationale samenhang van het land en de vorming van de Turkse identiteit. Sinds de stichting van de Turkse Republiek stimuleerden internationale wedstrijden de nationale trots. Tijdens de nationale vrijheidsoorlog groeiden overwinningen van Turkse teams tegen elftallen van de bezettingsmacht uit tot legendarische daden van nationaal verzet (2). Tot aan de jaren vijftig was het vooral belangrijk om mee te doen aan internationale sportwedstrijden, winst of verlies werd niet belangrijk geacht. Belangrijker was te participeren op het podium van de 'beschaafde wereld'. Acteren op dit podium werd gezien als bevestiging van het nationale bestaan en de legitimatie van de nationale identiteit. Dit sloot naadloos aan bij de ambitie van de natie-staat in opbouw, in een tijd waarin populaire cultuur en massa-communicatie nog niet voorhanden waren. Zo waren de incidentele successen, zoals de nederlaag van de toen schier onverslaanbare Hongaren met 3-1 in 1956 en de eliminatie van Manchester City door Fenerbahçe in 1968, tientallen jaren lang legendarische gebeurtenissen in de Turkse geschiedenis (3).

Het nationale team heeft sinds die tijd veel respect en status opgebouwd. De symbolische waarde van het tenue van het nationale elftal staat op gelijke hoogte als de nationale vlag. Om deze reden worden alle suggesties om het ontwerp van het tenue met 'design' te veranderen negatief benaderd. Voetbalcommentatoren waarschuwen tegen het besmeuren van het rood en wit, de ster en de halve maan met logo's, kleuren en stijl van ontwerpers. Zo kunnen clublogo's die op sokken zijn aangebracht - zoals het geval is bij Besiktas, waar in het clublogo de Turkse vlag zit verwerkt - negatieve reacties uitlokken: "De vlag hoort bij het hoofd, niet bij de voet". (4)
Fascistische en conservatieve geluiden kleurden het Turkse nationalisme van de jaren vijftig en nog sterker in de jaren zestig, gecombineerd met een toegenomen interesse voor de internationale politieke arena (maar niet noodzakelijkerwijs een expansionistische of Pan-turkistische interesse). Dit bepaalde in grote mate de wijze waarop de wedstrijden van de internationale voetbalcompetities werden beleefd. De kwestie-Cyprus, die voor veel chauvinistische campagnes in de jaren vijftig zorgde, zoals anti-Griekse demonstraties, waarvan sommige zelfs tot publiekelijke lynchpartijen leidden. Het conflict werd ook geïmporteerd naar het voetbalveld. De wedstrijd AEK Athene-Fenerbahçe was de climax en werd in de media gepresenteerd als een nationale missie om "wraak te nemen op Cyprus" (5). Sinds die dag past de UEFA er overigens voor op om Turkije en Griekenland in kwalificatie-poules aan elkaar te koppelen.
Zelfs onder de extreem gepolitiseerde omstandigheden van de jaren zeventig bleven wedstrijden van het nationale elftal buitengewoon veel aandacht ontvangen van media en publiek. Nationale eenheid en het succesvol vertegenwoordigen van het land bleven trefwoorden in die tijd.
In de jaren tachtig en speciaal in de jaren negentig, bereikte de opgewekte nationale passie rond nationale en internationale voetbalwedstrijden een hoogtepunt, ze raakten in toenemende mate overladen met emoties en vijandigheid. Na de militaire coup van 12 september 1980 werd de nationale eenheid georganiseerd rond de wedstrijden. Tijdens de overgang van de jaren tachtig naar de jaren negentig groeide het Turkse nationalisme (6) als antwoord op het Koerdische nationalisme explosief en bracht het een nationale agitatie naar de stadions van een tot dan toe onovertroffen grootte.
Tijdens deze periode groeiden wedstrijddagen uit tot de status van nationale dagen. Leuzen als "het troosten van de natie in barre tijden" en "wraak op de verraders en het slaan van de honden" waren schering en inslag. De media stookt het verwachtingspatroon rond deze vermeende missies hoog op. De kop van een krant, vlak voor een wedstrijd tegen een sterker geachte opponent, laat de verborgen boodschap zien: "Geschiedenis sta stil, Turken sla toe". Het verslaan van een sterkere tegenstander lost de schier onoverkomelijke sociaal-economische problemen op, op een ander niveau. Op het voetbalveld kan het onmogelijke mogelijk worden. De geschiedenis staat stil en de Turken slaan toe.
Elke wedstrijd van het nationale elftal wordt omgeven door de gebeurtenissen van de dag. De wedstrijd Finland-Turkije, gespeeld op het moment dat het proces tegen PKK-leider Abdullah Öcalan begon, is een duidelijk voorbeeld. Winst was beladen met gewelddadige wraak. Twee voorbeelden uit de media illustreren het besef van wraak (tegen de PKK) die aan deze wedstrijd werd toegeschreven: "Als hun bendeleider smeekt om genade in het gerechtshof, streden een paar hooligans voor hun laatste kans. En ons nationale elftal vernederde hen met vier doelpunten." (7) En "Ons nationale elftal zweerde bij de overwinning toen de PKK-indringers de wedstrijd onderbraken, en walste toen over de Finnen heen" (8). In dit voorbeeld zijn de Finnen het object van de wraak op de PKK-propagandisten! De dag na de wedstrijd benadrukte Star TV dit verband heel duidelijk door middel van de ondertitels, welke door haar dagelijkse uitzendingen liepen: "We versloegen zowel de Finnen als de verraders... Deze klap in het gezicht van de verraders is een zeer mooi geschenk aan de moeders van de martelaars". In dit verband verdient Finland de 'afstraffing' omdat het niet de nodige voorzorgsmaatregelen had genomen om te voorkomen dat de 'vijand' het veld kon betreden, en belangrijker nog, om de tegenstander van Turkije te zijn tijdens het proces tegen Öcalan!
Na de wedstrijd droeg de populaire voetballer Hakan Sükür tijdens een persconferentie de overwinning op aan 'de moeders van de martelaars en de Turkse soldaat'. Een groep moeders wachtte de nationale ploeg 's ochtends vroeg op het vliegveld op en verwelkomde hen met de slogans 'Martelaars sterven nooit, het land zal nooit splitsen'. Hakan en Tayfur, die de twee doelpunten in de wedstrijd scoorde, poseerden voor Star (de krant die dezelfde dag de kop "Martelaars sterven nooit, Turken worden nooit verslagen") op de Istanbul-Edirnekapi begraafplaats, al biddend voor de omgekomen soldaten. Op de maandag na de wedstrijd verscheen het woord 'martelaar' en 'Mehmetçik' (kleine Mehmet, koosnaampje voor de Turkse soldaat) 29 respectievelijk 23 keer op de sportpagina's van de Turkse dagbladen (9). De oorlogssfeer rond deze wedstrijd werd verder nog benadrukt door het opdragen van de overwinning aan de martelaars, de leidende figuren in het proces-Öcalan, die schadeloostelling zochtten voor een bloedvete.
De Finland-wedstrijd openbaart het motief van wraak tegen, en afstraffing van, zowel de echte, alomaanwezige vijand (de PKK) en de vage en potentiële vijand. Aan de andere kant werd na de aardbeving van 17 augustus 1999 troost als missie belangrijk in de internationale wedstrijden. Na de uitschakeling van Rapid Wien door Galatasaray en de kwalificatie voor de Champions League werd, zoals verwacht het 'Belegering van Wenen'-cliché (10) niet ontzien, maar de technisch directeur van Galatasaray Fatih Terim sprak: "We hebben onze plicht gedaan om de natie een reden voor vrolijkheid te geven in deze tijden van ongeluk en wanhoop". De overwinning van het nationale elftal op Ierland van 4 september werd verslagen met het onderschrift: "Het moreel van het land is gered vanonder het puin" (11). Nationale TV en kranten waren vergeven van beelden van aardbevingsslachtoffers in tentendorpen of buitenshuis kijkend, die juichtten bij de nationale overwinning.
De grooste verandering van het verschijnsel nationalisme dat opkwam in de voetbalscene in de jaren negentig behelsde niet alleen de internationale arena, maar ook de routineuze uitingen van nationalistische sentimenten in wedstrijden uit de nationale competitie. De anti-separatistische leuzen betreffende de arrestatie van Öcalan en het zingen van slogans als 'Martelaars sterven nooit, het land zal nooit uiteenvallen' tijdens de halve finale van de beker op 17 februari 1999 toen de teams het veld betraden met een Turkse vlag, zijn de meest recente voorbeelden van de groei van nationalistische sentimenten tijdens wedstrijden tussen Turkse clubs. Een schokkender voorbeeld betreft de club Erzurumspor, wiens manager Cemal Polat, een aanhanger van de MHP, de overwinning op Samsunspor opdroeg aan "de martelaars van de politie die hun leven gaven voor het moederland". (12)
De eerste stappen om nationale competitiewedstrijden om te vormen tot podia voor nationalistische campagnes werden in de eerste helft van de jaren negentig genomen, toen het militaire conflict met de PKK intensiveerde. Begin 1992, volgend op een belangrijke militaire operatie, waren anti-PKK demonstraties, georganiseerd door zowel de autoriteiten als de Idealisten (Ülkücüler) (13) een eerste stap in deze richting. Voorafgaand aan wedstrijden vervingen slogans tegen de PKK de leuzen tegen de opponent ("We will, we will fuck the PKK", op de wijs van een populair liedje), gevolgd door het volkslied. In eerste instantie werd het volkslied alleen gepromoot door de autoriteiten en de nationalisten, in 1992 hoorde het bij de ceremoniële formaliteiten en is nu practisch gewoonte voor iedere competitie- of bekerwedstrijd. Sindsdien wordt het volkslied, waarbij iedereen staat en stil is, zelfs bij tweede en derde divisiewedstrijden gespeeld, waar soms niet meer dan een paar honderd toeschouwers op af komen.

(Uit: Bora, Tanil, Football and its audiences, Staging spontaneous nationalism, in: Yerasimos, Stefanos, e.a., Civil Society in the grip of nationalism, 2000)

Vertaling: Ernst Haffmans

Postbus 10748
1001 ES Amsterdam