Nieuw populisme in Europa Saskia Mesters

De 4.805.301 (16.68%) stemmen voor de Franse fascist en leider van het Front National Jean-Marie Le Pen in de eerste ronde van de Franse presidentsverkiezingen zorgden voor opwinding in de Europese nazi-scene, vooral in kringen van de British National Party (BNP) en de National-demokratische Partei Deutschlands (NPD). Le Pen's spectaculaire succes op 21 april werd in politieke en media-kringen gezien als symbool voor een bijna algemene Europese swing naar rechts. Saskia Mesters, free-lance journaliste en normaal samenstelster van de rubriek 'Wat schrijft rechts?' zet een en ander op een rijtje.

Redactionele commentaren en journalistieke reportages buitelden over elkaar om de politieke verandering te duiden en parallelen te trekken tussen de "extreem-rechtse" partijen in Oostenrijk (1), Italië (2), België, Duitsland, Zwitserland, Nederland en sommige Scandinavische landen. Er zit echter maar een kleine kern van waarheid in de overeenkomsten en om tot een goede anti-fascistische strategie te komen, is een grondige analyse van de verschillende partijen en bewegingen noodzakelijk. Wat als een paal boven water staat is dat partijen met een gedeeltelijk racistisch, anti-immigratie en anti-asielzoekers-standpunt overal in Europa een aanzienlijk deel van het electoraat voor zich hebben weten te winnen. In Italië en Oostenrijk regeren dergelijke partijen de afgelopen 2 jaar zelfs in coalities met conservatieven, terwijl in Zwitserland de partij van de rechtse populist Christoph Blocher zelfs de grootste is en diverse kamerzetels bezet. Ook in Scandinavië, vooral in Noorwegen en Denemarken, hebben anti-immigratie en populistische partijen een enorme impact. Carl Ivar Hagen's Vooruitgangspartij versterkte haar positie met 14.6% van de stemmen in de parlementsverkiezingen in Noorwegen vorig jaar en geeft gedoogsteun aan de centrumrechtse minderheidscoalitie, terwijl de Deense Volkspartij van Pia Kjaersgaard 12% won in de verkiezingen van november vorig jaar en eveneens gedoogsteun geeft aan een centrumrechtse regering. In Portugal regeert sinds de verkiezingen van maart dit jaar de conservatieve PSD met 40% van de stemmen in een coalitie met de rechts-populistische PP (8,7%).

In Duitsland is het beeld minder eenduidig. Ondanks dat de Deutsche Volks Union (DVU) van Gerhard Frey in 1998 12.9% in deelstaatsverkiezingen in Sachsen-Anhalt won, kon de partij geen kandidaten naar voren schuiven in de verkiezingen van april dit jaar. De plaats van de DVU werd ingenomen door de Partij Rechtstaatlicher Offensive (PRO) van de rechtse populist en law-en order rechter Ronald Schill, die in Hamburg 19.4% won, maar in Sachsen-Anhalt niet verkozen werd. In België is het Vlaams Blok al jaren een factor van belang, in juni 1999 wonnen zij 19.4% van de stemmen in de parlementsverkiezingen.

Wat opviel aan het succes van Le Pen was dat nazi-partijen als de BNP en de NPD probeerden mee te liften op de media-gekte rond Le Pen's 'overwinning' en dat de succesvolle rechtse formaties in Denemarken en Italië, en ook Nederland, zich ver hielden van lofuitingen naar Le Pen. Kjaergaards partij Denemarken vond het zelfs nodig zich krachtig te distantiëren van Le Pen en ook van Haider, evenals Fortuyn deed in Nederland. Deze verklaringen laten zien dat deze partijen voortkomen uit bepaalde omstandigheden in hun land en dat aanschurken tegen Le Pen contra-productief zou zijn voor de Deense Volks Partij en de LPF. Vreemd genoeg zagen die partijen niet de overeenkomsten in de politieke standpunten van Le Pen en hun eigen partijen, zeker op het gebied van law en order, immigratie en asielzoekers. Zo zagen ze de contradictie in hun 'anti-fascistische' uitspraken niet.

Mégret (links) en Le Pen (rechts)

Het bontst maakte Gianfranco Fini's Alleanza Nazionale (AN), deel van Silvio Berlusconi's regering in Italië, het, door te verklaren dat 'er geen enkele kans op samenwerking met Le Pen of Haider bestaat'. Ook de reactie van Haider was vreemd te noemen; eerst begroette hij het resultaat van Le Pen als "overwinning van de democratie", later krabbelde hij terug door te verklaren dat toekomstige samenwerking niet mogelijk is door de "racistische standpunten" van het Front National. In Haiders laatste proefballon voor een gezamenlijke Europese lijst van extreem-rechtse partijen in het Europees Parlement, die hij 'Nieuw Europa' wil noemen, wordt het Front National plots eruitgelaten, waar Haider wel sprak over "het enorme potentieel in Denemarken, Nederland en Italië" voor dit initiatief.
De enige die zonder voorbehoud Le Pen feliciteerde was natuurlijk het Vlaams Blok, die nauwe banden heeft met zowel Le Pen, als met Bruno Mégret, voormalig rechterhand van Le Pen die het met Mouvement National Républicain (MNR) probeerde en 2.34% haalde.

De verschillende reacties nopen tot een analyse van de verschillende partijen om te beoordelen of ze fascistisch zijn of niet en of het succes van Le Pen nu werkelijk het ijkpunt is van de ruk naar rechts in Europa. Als partij niet, maar als stemming onder kiezers zeker wel. Deze stemming laat duidelijk ongenoegen zien over de consensus-politiek die in de meeste West-Europese landen sinds jaren is gevoerd en waarin de diverse traditionele politieke partijen zich niet meer konden onderscheiden van elkaar en geen alternatieven meer konden aanbieden. De kiezer voelt zich verlaten, of is in de steek gelaten, door de gevestigde partijen en wil het politieke landschap opschudden. Een toenemend gevoel van onveiligheid, een schrikbarende stijging van criminaliteitscijfers, te hoge belastingen, bezorgdheid over het 'morele verval', angst voor verlies van 'nationale identiteit' door de toegenomen macht van de Europese Unie, het verlies van de nationale munt en last but not least, angst voor vreemdelingen. Onderzoek laat zien dat 73% van de FN-stemmers zich onveilig voelt en 30% 'last' heeft van immigratie. Deze factoren, die waarschijnlijk ook gelden voor de niet-stemmers, zijn niet uniek voor Frankrijk, maar gelden door heel Europa.

Het is hoe dan ook belangrijk om een verschil te maken tussen fascistische politieke partijen en (extreem-)rechtse populistische partijen. De rechtse protest-partijen nieuwe stijl, zoals in Noorwegen, Denemarken, Nederland, Zwitserland en Schill's PRO in Duitsland hebben geen historische en ideologische bagage en nemen geen enkele vorm van fascisme als referentiepunt. Dit onderscheid hen van de BNP, NPD, Vlaams Blok, Fini en Haider. De nieuwe partijen zijn veel meer voorstander van het ultra-liberale vrije marktdenken dan de autoritaire staat van het fascisme. De nieuwe stijl-partijen accepteren ook de democratie als beginsel, ondanks dat ze pleiten voor sterke staatsrepressie op gebieden van veiligheid en criminaliteit, welke zij direct koppelen aan de aanwezigheid van immigranten of mensen van een 'vreemde' cultuur. Deze partijen zijn in essentie opgebouwd uit de maalstroom van items die leven in de maatschappij, ook wel publieke opinie genoemd, en deze mix wordt gepresenteerd als de 'stem van het volk'. Aan de andere kant raken ze wel de kern van hoe velen denken en politiek vertalen naar hun dagelijks leven en vooral de bescherming daarvan. Behoud ik mijn baan? Kan ik een huis en een auto kopen voor mijn gezin? Wat kost het om in een auto te rijden? Gaat mijn bedrijf failliet? Wie gaat ervoor zorgen dat er niet ingebroken wordt in mijn flat? Dit zijn de basis-vragen waar de gevestigde politiek geen antwoord op kon geven, immer bezig met de grote economische 'vooruitgang'.

De populisten, die een liberale benadering van sommige issues kunnen koppelen aan harde maatregelen tegen criminaliteit en immigratie, presenteren zichzelf gemakkelijk als opposanten van de veranderende maatschappij en als de enigen die zich bekommeren om mensen die daarvan slachtoffer worden. En dan hebben we het nou net niet over vluchtelingen en migranten. De fascisten daarentegen worden algemeen gezien als dogmatisch, gedateerd, racistisch en antisemitisch op een dusdanige manier dat het maatschappelijk niet geaccepteerd wordt en historisch blijft het bloed van het nationaal-socialisme aan hun handen kleven. Niet een echt fijn vooruitzicht om op te stemmen. Wie wil werkelijk Polen binnenvallen? Voor de hardcore nazi's van de BNP en NPD, voor fascisten als FN en het Vlaams Blok, voor zogenaamde 'post-fascisten' als Fini's AN en voor iemand als Haider, wiens totale referentiekader is afgeleid van historisch nationaal-socialisme, is er weinig vooruitzicht op samenwerking met de nieuwe stijl-partijen in deze rechtse 'rage against the (political) machine' in de toekomst, of in het adopteren van hen.

Dit alles laat anti-fascisten met flink denkwerk zitten. De nieuwe politieke krachten moeten zonder uitzondering bestreden worden, het gaat hier immers om fundamentele mensenrechten die op het spel staan; het recht op asiel, op privacy, het recht om niet gediscrimineerd te worden, het recht op rechtsbescherming en om politieke dissidentie, om solidariteit , om rechtvaardigheid, om sociale zekerheid, om culturele diversiteit en respect voor mens en milieu en zo verder. De nieuwe politieke krachten zijn echter lastig te bestrijden omdat ze zich continue aanpassen aan de grieven van de kiezer of 'de stem des volks' en distantiëren zich van de fascistische criminelen die proberen zich tussen hen te voegen. Hun ideologie is moeilijk te vatten door de telkens veranderende opvattingen, afhankelijk van wat er populair of 'hot' is en in die zin vormen ze een constant bewegend doelwit.

Tegelijk betekent de enorme groei van rechts-populisme niet dat het traditionele extreem-rechts zoals we die kennen, verdwijnen of op hun lauweren gaan rusten. Integendeel, daar waar de rechtse populisten steken laten vallen zullen zij lokaal of regionaal hun winst willen pakken, doordat rechtse populisten ingekapseld raken in het parlementaire systeem zullen zij proberen als alternatief op te staan. En juist doordat het traditionele extreem-rechts zich in het defensief voelen gedrukt, zullen zij des te harder vechten voor hun voortbestaan. Hierbij richten zij zich vooral op het voormalige linkse electoraat. In Frankrijk won het FN bijvoorbeeld 26% van de stemmen van arbeiders, tegenover bijvoorbeeld 5.3% van de communistische kandidaat Robert Hue.

Om de steun voor rechtse populisten te verzwakken is er veel, heel veel werk nodig. Politiek werk op lokaal niveau, buurthuizen, wijkcomités, op gebieden van populaire cultuur, op werk, in openbaar vervoer, overal zal mensen duidelijk moeten worden gemaakt dat de oplossingen van populistisch rechts nieuwe stijl zullen leiden tot een gescheurde maatschappij, met minder kansen op zorg, werk, veiligheid, geld en mensenrechten en meer kans op discriminatie, milieuvervuiling, racistische identificatieplicht, vreemdelingenjacht en geweld tegen minderheden. De traditionele strijdmethodes tegen fascisten werken niet tegen de rechts-populisten nieuwe stijl, in landen waar deze groot zijn geworden is weinig te merken van verzet in de vorm van demonstraties, blokkades en dergelijke. Kortom, een nieuwe uitdaging, waarin we niet moeten vergeten een onderscheid te maken tussen werkelijke problemen van mensen en xenofobe, racistische vooroordelen.

(1) In oktober 1999 haalde de conservatie ÖVP 27.2% en de Freiheitlichen van Haider eveneens 27.2%
(2) In Italië haalde de rechts-conservatieve partij Forza Italia van Silvio Berlusconi in mei 2001 41% van de stemmen. Sindsdien zit FI in een coalitie met de zelfverklaarde post-fascisten van de Allianza Nationale (12%) en de extreem-rechtse Liga Nord van Umberto Bossi (5%)