Sinti en Roma vervolging en deportatie opnieuw belicht
Liefke Dolmans
'Hier in Auschwitz waren geen Sinti en Roma'. Dit antwoord kreeg ik nog in 2003 tijdens een rondleiding van een medewerkster van het museum Auschwitz-Birkenau toen ik samen met een groep mensen uit Nederland een bezoek bracht aan dit voormalige concentratie- en vernietigingskamp. Kenmerkend voor de omgang met de Roma Holocaust antwoordde zij 'dat er helemaal geen Roma in Auschwitz-Birkenau waren geweest', laat staan dat er een apart 'Zigeunerlager' zou hebben bestaan. Dit terwijl de permanente tentoonstelling over de vervolging en genocide op Sinti en Roma tijdens de naziperiode op dat moment al twee jaar in Auschwitz voor het publiek was geopend.
|
Pas in 1944 kreeg de Nederlandse politie van Duitse zijde, en wel vanuit de Duitse Sicherheitspolizei, de opdracht om 'alle in Nederland verblijvende personen die de kenmerken der Zigeuners bezitten' op te pakken en naar Westerbork te brengen. Met dit bevel veranderde de situatie van de in Nederland verblijvende Sinti en Roma drastisch. Aanvankelijk werden zij nog voornamelijk gepest en op allerlei manieren lastig gevallen, maar vanaf dat moment zouden zij ook daadwerkelijk op transport worden gesteld.
In het archiefmateriaal van de nationaalsocialisten wordt eenduidig over 'Zigeuners' gesproken. Hierbij lijkt er weinig onduidelijkheid te bestaan over de vraag wie er met die groep bedoeld werd. Uit Zicht op verleden blijkt echter het tegendeel. Als reactie op het bevel om alle 'Zigeuners' op transport naar Westerbork te zetten, volgden veel meer arrestaties dan verwacht. Er kwamen veel meer mensen in Westerbork aan dan de bedoeling was. Van de 578 met het transport aangekomen personen werden 279 personen - voornamelijk woonwagenbewoners - weer terug gestuurd. De families die achterbleven in Westerbork, voornamelijk Sinti's en een aantal Roma's, werden al snel naar Auschwitz getransporteerd.
In de jaren 1943 en 1944 verbleven 2300 Sinti en Roma in het Zigeunerlager van Auschwitz. De tentoonstellingscatalogus De nationaalsocialitische volkenmoord op de Sinti en Roma laat zien dat de daar gevangen gehouden Sinti en Roma zeker niet alleen uit Nederland en Duitsland maar uit verschillende door de Duitsers bezette gebieden in Europa kwamen. De meeste van hen overleefden het kamp niet. In totaal overleed een half miljoen Sinti en Roma door de verschrikkingen tijdens de Holocaust. Zij kwamen om in verschillenden concentratie- en vernietegingskampen, maar ook de massale moordaanslagen vanaf 1941 in Oost-Europa door Einsatzkommandos kostten veel Joden en Sinti en Roma het leven.
De nationaalsocialistische volkenmoord op de Sinti en Roma voorafgaand en tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft lange tijd in de schaduw gestaan van Jodenvervolging. Voor de overlevende Sint en Roma was het lastig erkenning te krijgen voor het hun aangedane leed. Daarbij ging het in eerste instantie niet om erkenning van de grootte van de groep Sinti en Roma die tijdens het nazi-bewind vermoord of omgekomen waren, maar eerder om de achtergronden van de Roma-vervolging. Veel Sinti en Roma werden vanwege hun vermeende 'Zigeuner'-achtergrond of met het oog op 'misdaadpreventie' vervolgd. Werden de Joodse overlevenden direct erkend als slachtoffer en kregen zij ook een schadeloosstelling voor het aangedane leed, dit gebeurde allemaal niet bij de overlevenden van de Holocaust binnen de gemeenschap van Roma en Sinti.
Volgens Romani Rose, een belangrijke Duitse Roma-activist die een inleiding schreef voor de hier besproken tentoonstellingscatalogus, nam de Duitse overheid met de ontkenning van het leed dat de Roma en Sinti was aangedaan in feite de racistische denkbeelden over die aansloten bij de nationaalsocialistische rassenideologie. Uit deze inleiding blijkt ook dat er pas na een hongerstaking begin jaren tachtig onder Duitse Sinti en Roma voor het eerst iets veranderde in de denkwijze van de Duitse regering ten aanzien van Sinti en Roma. De Duitse overheid erkende de misdaden die door de nationaalsocialisten tegen Sinti en Roma begaan waren als volkenmoord op basis van 'etniciteit'. Deze erkenning hield in dat Duitse Sinti en Roma vanaf het midden jaren tachtig aanspraak konden maken op een schadeloosstelling. In Nederland speelde lange tijd dezelfde kwestie, die echter pas tijdens het tweede kabinet Kok kon worden opgelost. In de jaren negentig bevestigde tenslotte ook de Nederlandse overheid dat de Roma en Sinti vervolgd werden vanwege hun etnische achtergrond en niet vanwege vermeende criminele activiteiten.
Vervolging en Deportatie van de Sinti en Roma in Nederland 1940-1945 is geschreven op basis van het proefschrift van Leo Lucassen 'En men noemde hen Zigeuners...' De geschiedenis van Kaldarasch, Ursari, Lowara en Sinti in Nederland 1750-1944, Amsterdam 1990. Als proefschrift is dit boek niet voor iedereen even makkelijk te lezen. Een samenvatting van deze - voor het Sinti en Roma onderzoek zeer belangrijke - studie was dan ook meer dan welkom. Wel is het jammer dat aan de kernvraag van het proefschrift weinig aandacht is geschonken, namelijk welke mensen werden door de tijd heen gezien of bestempeld als 'Zigeuners'?
Zicht op verleden, vervolging en deportatie van de Sinti en Roma in Nederland 1940-1945, Carry van Lakerveld en Raoul Nijst. Inclusief CD met muziek van Tata Mirando jr. en Nello Mirando. Uitgegeven door Stichting Afwikkeling Rechtsherstel Sinti en Roma. € 15,95
(uit: Alert!, nummer 3, september 2010. Alert! is een uitgave van de Anti-Fascistische Actie Nederland - AFA)