'De eeuwige terugkeer van het fascisme' Mathijs van de Sande
Met veel ophef presenteerde theoloog en essayist Rob Riemen vorige
week zijn boekje "De eeuwige terugkeer van het fascisme". Riemen
legde eerder in het publieke debat expliciet een parallel tussen de
opkomst van het fascisme in de vorige eeuw en de groeiende politieke
hij het publiek de ogen openen voor wat zich momenteel in onze
samenleving voltrekt. "Er moeten meer mensen wakker worden", zo
lichtte hij op tv toe. Maar wie dan precies? En wat zouden zij vervolgens
moeten beginnen? Riemens cultuurfilosofische essay wordt
met veel bombarie gepresenteerd als een politiek strijdschrift, maar
de vraag is of Riemen die pretenties waarmaakt. Wat is eigenlijk het
politieke doel van dit elitaire manifest? En voor wie is het precies
geschreven?
In diverse media werd een fragment uit Riemens boekje geciteerd
dat ook op de kaft staat, en dat zijn centrale argument in
een notendop samenvat: "Geert Wilders en zijn beweging zijn
het prototype van hedendaags fascisme. En daarmee zijn zij niets
anders dan de logische politieke consequentie van een maatschappij
waar wij allen verantwoordelijk voor zijn. Dit hedendaags fascisme
is opnieuw het gevolg van politieke partijen die hun eigen
gedachtegoed verloochenen, intellectuelen die een gemakzuchtig
nihilisme cultiveren, universiteiten die deze naam niet waardig
zijn, de geldzucht van de zakenwereld en de massamedia die liever
de buikspreker van dan een kritische spiegel voor het volk zijn.
Dit zijn gecorrumpeerde elites die de geestelijke leegte cultiveren
waarin het fascisme weer groot kan worden." (pag. 59)
Het fascisme is volgens Riemen dus niet zozeer de oorzaak van
deze culturele armoede, maar vooral het politieke fenomeen
dat daar goed op weet te gedijen. Aan diverse denkers ontleent
Riemen een bonte verzameling cultuurfilosofische noties, die hij
vrijwel kritiekloos inzet in zijn beeldschets van onze in beschavingscrisis
verkerende samenleving: het is "de massamens" die,
bewogen door "angst" en "ressentiment", deze "oppervlakkige",
"kitscherige" hedendaagse samenleving naar de afgrond leidt door
"de rancuneleer" van het fascisme te omarmen. De "zelfoverschatting,
lafheid en het verraad van de maatschappelijke elites",
die eerder in de twintigste eeuw het fascisme al geen strobreed
in de weg legden, laten het ook nu weer afweten. Terwijl zij het
juist in deze tijden als hun taak zouden moeten beschouwen, "het
Riemen besluit zijn betoog dan ook heel mooi in verheven sferen:
"Niet meer van het leven houden. Dat is het gruwelijke geheim
van de fascistische politiek en van de nihilistische kitschmaatschappij
waarin zij altijd weer tot bloei kan komen. Pas wanneer wij de
liefde voor het leven zullen terugvinden en ons leven weer willen
wijden aan al wat waarlijk leven geeft - waarheid, goedheid,
schoonheid, vriendschap, rechtvaardigheid, compassie en wijsheid
-, alleen dan, en niet eerder, zullen we resistent worden tegen de
dodelijke bacil die fascisme heet." (pag. 61-62) Niet deze "kapitalistische democratie" op zich, niet de invloed van een dergelijk elite binnen deze orde, is wat Riemen betreft het probleem, maar hetgeen waartoe deze elite haar macht aanwendt (of juist niet). Een standpunt dat naadloos aan zou kunnen topbestuurders, zonder vervolgens het economische systeem waarvan dit slechts symptomen zijn, kritisch tegen het licht te willen houden. Het aangrijpen van een breed gedragen onvrede met het op uitbuiting gebaseerde kapitalisme, om vervolgens in theorie na te laten tot de kern van de zaak door te dringen, en om in de praktijk het kapitalisme zelfs alleen maar verder te bestendigen, is overigens een mooi voorbeeld van een inherente eigenschap van het fascisme waar Riemen nog niet eens over te spreken komt. Dat zijn analyse inhoudelijk hier en daar wel wat tekort schiet, neemt natuurlijk niet weg dat Riemens streven om de fascistische karaktertrekken van de PVV voor het voetlicht te brengen, op zichzelf wel degelijk begrijpelijk en goedkeurenswaardig is. Uiteraard leent de PVV zich voor een dergelijke vergelijking, en inderdaad zou men kunnen stellen dat de vergelijking wel een zekere meerwaarde heeft voor een inhoudelijk debat over de actuele politieke ontwikkelingen en de samenleving waarin wij momenteel leven. Maar hoewel Riemen pretendeert voor eens en voor altijd uit de doeken te doen waarom de PVV en Wilders als "fascistisch" zijn te betitelen, blijft zijn analyse over het algemeen nogal in het vage hangen. Een aantal globale karakteriseringen van het fascisme passeert de revue, waarna een bondige vergelijking met de PVV niet lang op zich laat wachten. Maar wat fascisme in als fascist betiteld zou moeten worden, en in hoeverre een dergelijke vergelijking politiek functioneel zou kunnen zijn, wordt door Riemen nergens uitgebreid betoogd. Dat maakt de globale conclusie van zijn schrijven natuurlijk niet minder waar - de vergelijking snijdt inderdaad wel degelijk op een aantal punten hout - maar het draagt opnieuw bij aan de volledige immunisering van het
Riemen lijkt daarbij geenszins helder voor ogen te hebben aan welk
publiek hij zijn boodschap primair wil richten. Het boekje zelf is
eigenlijk alleen aantrekkelijk voor mensen met enige voorkennis
over twintigste eeuwse literatuur en filosofie, en is duidelijk niet
geschreven voor een heel breed publiek. Tegelijkertijd presenteert
Riemen zijn project in de media juist als een poging om ook bij
laatste doel is het boek van Riemen in ieder geval weinig geschikt.
"Maar denkt u dat u in gesprek raakt met het gewone volk als u
zegt dat ze op een fascist hebben gestemd?", zo vroeg voormalig
VVD-kamerlid Arend Jan Boekestijn aan Riemen tijdens een door
Nieuwsuur gepubliceerd televisiedebat. "Omdat ik ze vervolgens
uitleg wat het fascisme is, waar het vandaag komt, en omdat ik vervolgens
zich de filosoof die nog geen stap buiten zijn academische ivoren
toren heeft gewaagd. Want iedereen met een beetje begrip van wat
er feitelijk aan de hand is, weet dat geen Wilders-stemmer zich
iets zal laten uitleggen door een zich op Thomas Mann beroepend
specimen van de zo verfoeide intellectuele elite. Hiermee blijft de analyse van Riemen slechts een theoretische oefening, waar ook nog eens het nodige op af te dingen is. Politieke inzichten in hoe het hedendaags fascisme te bestrijden, wie hier precies toe aan te spreken en vooral op welke manier, legt Riemen in zijn boek in ieder geval niet aan de dag. Het zou pas insteek in het politieke debat zouden mengen.
(eerder gepubliceerd op www.doorbraak.eu)
(uit: Alert!, nummer 4, december 2010. Alert! is een uitgave van de Anti-Fascistische Actie Nederland - AFA)
|