Recensie: Extreem-rechts in Nederland

Sascha Gelderen

'CD'ers zijn bang voor maatschappelijke druk' was de kop die mijn aandacht trok in het Algemeen Dagblad van 3 maart jongstleden. Als andere blikvangende kop stond er te lezen: 'Verwijt over afwezigheid in gemeenteraden niet terecht'. De auteur van het artikel, drs Marco Esser, is een van de mensen die een bijdrage heeft geleverd aan het boek 'Extreem-rechts in Nederland'.

Ik vond het persoonlijk nogal link om vlak voor de gemeenteraadsverkiezingen de Centrumdemocraten nog in een underdogpositie te manoeuvreren. Bovendien suggereren de koppen instemming met de gedachtengang van de CD, dat alles en iedereen tegen hen zou zijn, dat alles samenkomt in een complot tegen hen. Nieuwsgierig bestelde ik het boek waarin de bijdrage van Esser stond afgedrukt. Tot mijn verbazing zag ik dat Cas Mudde eindredactie had gedaan, naast het leveren van enkele bijdragen. Cas Mudde is de broer van Tim Mudde, vooraanstaand lid van de extreem-rechtse actie- en lobbygroep Voorpost. Cas Mudde is zich gaan interesseren in extreem-rechts in Nederland toen zijn broer daarin actief werd. Nu nog zouden ze regelmatig zaken bespreken, wat misschien dubieus te noemen is. Het boek wordt gepresenteerd als 'een boek voor iedereen' en 'zeer helder'.

Kritiek van de samenstellers op het beeld van extreem-rechts wat er in Nederland bestaat, doortrekt het hele boek. Zo valt er in de bijdrage van Esser en Holsteyn te lezen: "Tot op heden is het - in hoge mate negatieve - beeld van CD-leden (of die van andere extreem-rechtse partijen in Nederland) bovenal gebaseerd op journalistieke impressies, niet of nauwelijks op systematisch, wetenschappelijk onderzoek. In de bijdrage van Mudde over 'Het programma van de Centrumstroming' staat een verhandeling over de kwalificatie 'extreem-rechts', die volgens Mudde nogal klakkeloos wordt gebruikt: "En in Nederland ben je zeker fout als je in verband kan worden gebracht met het fascisme." Vervolgens komt Mudde via wat definities van extreem-rechts uit onder andere Duitsland uit bij het begrip waarmee hij zijn artikel gaat schrijven. Hierbij gebruikt hij zijn eigen werk als bron. Verder: "Om (potentiële) kiezers niet voor het hoofd te stoten zouden partijen omstreden punten uit hun programma's houden. Dit zou nog veel sterker gelden voor extreem-rechtse partijen, die 'front-stage' (publiekelijk) een gematigd, zondags gezicht tonen, maar er 'back-stage' (in eigen kring) veel radicalere ideeën op na zouden houden. Hoewel niet uitgesloten is dat dit het geval is - overtuigend empirisch bewijs is overigens nooit geleverd - etc etc. Dit soort verhandelingen zijn door het hele boek heen te vinden.

Naast twee nuttige bijdragen over het functioneren van gemeenteraadsleden van extreem-rechts en het stemgedrag van Janmaat in de Tweede Kamer, lijkt het boek als rode draad te hebben, om wetenschappelijk, dat wil in dit geval zeggen het vermijden van schandalen, racisme, corruptie en geweld, de geschiedenis van extreem-rechts in Nederland vast te leggen. Typerend is weer het onderzoek naar activisme bij leden van de Centrumdocraten. Er wordt geschreven over het wel of niet als lid actief zijn, maar over welke activiteiten het dan gaat die zij wel of niet doen, wordt met geen woord gerept.

Wel de moeite waard is de bijdrage van Rob Witte 'Een kwestie van gewenning? Reacties op de Centrumstroming'. Wel praat Witte de hele tijd over 'het oude vertrouwde antiracistische zelfbeeld dat weer kan worden opgepoetst', waar Nederland volgens hem aan leidt. Witte verwijt ook dat het beeld wat Nederland en anti-racisme-organisaties van CD- en CP-stemmers werd gedomineerd door de visie dat het een randstedelijke proteststem zou zijn, samenhangend met de aanwezigheid van allochtonen en gebrek aan banen. Hierdoor nam het verzet tegen extreem-rechts na de wederopstanding in 1989 steeds lauwere vormen aan. In feite roept Witte op om niet aan de hand van tal van wetenschappers mee te lopen die onderzoek doen naar extreem-rechts. Anti-racisme organisaties leggen hierdoor meer de nadruk op de multi-culturele aspecten van de samenleving als het doorbreken van een taboe voor extreem-rechts-stemmers om over te praten.

Witte beschrijft ook de bijdragen van landelijke, gevestigde politici aan het zelfbeeld van de blanke Nederlander: "De kritiek richt zich op het stereotiepe, soms karikaturale beeld dat wordt geschetst van de West-Europese christelijke cultuur en samenleving enerzijds en de Midden-Oosten islamitische cultuur en samenleving anderzijds. En Kosto over criminaliteit: "Er is geen reden om te verhullen, dat er veel buitenlanders zijn onder de daders van criminele daden. Hun totaal verschillende culturele oorsprong en de belemmeringen op de weg naar integratie vormen - zo zou men kunnen zeggen - een criminogene cocktail." Ook vraagt Witte aandacht voor de, in zijn ogen doorgeslagen, fixatie op politiek georganiseerd racisme, en de (daardoor?) te geringe aandacht voor alledaags racisme. Al met al een boek wat verschillende kanten opgaat.

Enerzijds lijkt het een handleiding voor de opbouw van een 'fatsoenlijke' extreem-rechtse partij, als je de behandeling van de programma's van de Centrumstroming in ogenschouw neemt. Soms wordt er wat al teveel goedgepraat. Het negatieve beeld van extreem-rechts zou door de media bepaald zijn en raadsleden van CD, CP of Nederlands Blok zouden niet functioneren vanwege maatschappelijke druk. Alsof racistisch gedrag geen reactie op zou mogen roepen! Anderzijds staan er nuttige artikelen in, te gebruiken als naslagwerk, zeker de bijdrage van Rob Witte.

Maar waar toch vooral voor opgepast moet worden is dat extreem-rechts niet benaderd wordt als wetenschappelijk fenomeen, maar als maatschappelijk fenomeen, waar iedereen elke dag weer mee te maken heeft. Het gevaar van dit soort publicaties is dat ze op een gegeven moment als bron een eigen leven gaan leiden. En als laatste nog wat over de toegankelijkheid; een grafiek waar de volgende uitleg bij wordt geboden draagt voor mij niet echt bij aan 'een boek voor iedereen': Percentage stemvoorkeur CP/CD (kolom-percentage) en bivariate loglineaire (deviatie-)parameters van sociologische kenmerken tegen stemvoorkeur.

Extreem-rechts in Nederland, onder redactie van Joop van Holsteyn en Cas Mudde. Sdu-Uitgevers, 1998, ISBN 9012085802

Uit: Alert!, april/mei 1998, nummer 3, jaargang 2